در طب ایرانی تئوری بنیادینی داریم به نام اخلاط چهارگانه «بلغم، سودا، صفرا و خون» و نیز مفاهیم سردی، گرمی، خشکی و تری که اساس این طرح به تمام راهکارهای بهداشتی و درمانی آن، بر این تئوری و مفاهیم بنا نهاده شده است. هر انسانی به طور سرشتی و ژنتیکی دارای طبیعتی است که سرد یا گرم است.
1- طبیعت گرم
طبیعت گرم یعنی فرد گرمایی است (تحمل گرما را ندارد در هوای خنک برای وی مناسب‌تر است) در زمستان لباس کم می پوشد آب زیاد می‌خورد، میل به خنکی ها و غذاهای سرد نظیر ماست و خیار و همچنین ترشی دارد.
در صورت مصرف غذاهای گرم نظیر عسل خرما و دارچین و یا نوشیدنی های طبیعی مانند عرق خارمریم، عرق بهارنارنج و عرق آویش بدنش دچار التهاب شده و ممکن است جوش خارش و کهیر پیدا کند. در اینصورت بایست از عرقیات گیاهی با طبع سرد مانند عرق خارشتر و عرق بیدمشک استفاده کنند تا دمای بدنشان معتدل شود. فرد با طبیعت گرم پر انرژی بوده و صورت سرخ و دستان داغ دارد.
2- طبیعت سرد
طبیعت سرد یعنی فرد سرمایی است (تحمل سرما را ندارد و هوای گرم برای وی مناسب‌تر است). در زمستان لباس زیاد می پوشد، آب کم می‌خورد، میل به گرمی ها و غذاهای گرم نظیر عسل، کنجد، زنجبیل و شیرینی‌ها دارد. در صورت مصرف غذاهای سرد نظیر ماست، خیار، دوغ و گوشت گوساله و همچنین نوشیدنی هایی مانند عرق کاسنی دچار ناراحتی هایی نظیر آبریزش دهان، پرخوابی، درد اندام ها و استخوان، درد سفتی عضلات، کسالت و بی حالی و بی حوصلگی خواهد شد. توصیه می کنیم در این صورت از عرقیات گیاهی که طبع گرم دارند مانند عرق اسطوخودوس، عرق دارچین و عرق هل استفاده کنند.
3- طبیعت خشکی و تری
به غیر از گرمی و سردی طبیعت خشکی و تری هم داریم. امتزاج [ترکیب شدن] خشکی و تری و گرمی و سردی صفات اخلاط چهارگانه را تشکیل می‌دهد. اخلاط چهارگانه ترکیباتی هستند سیال و مایع که بدین گونه شکل می گیرند:
اخلاط چهارگانه
غذایی که ما می‌خوریم در کبد تغییر ماهیت داده و فعل و انفعالات روی آن صورت می‌گیرد و به چهار شکل در می آید:
1- صفراوی:
ترکیب قرمز متمایل به زرد به نام صفرا که به هضم غذا کمک می‌کند، حرکات روده را افزایش می‌دهد، مسیر گردش خون در عروق را باز می‌کند، سبب افزایش حافظه و تیزهوشی می شود و توانایی های مغزی را افزایش می دهد. صفرا ضد عفونت هاست، اگر خون را در یک ظرف بریزیم صفرا از تمام خلط ها سبک‌تر بوده و در صدر خواهد ایستاد.
۲- دم:
ترکیب دیگر سرخ رنگ است و نام دم یا خلط خون به خود می‌گیرد که حمل کننده اکسیژن و مواد غذایی برای بافت ها و سلول های بدن است و لایه دوم پایین‌تر از صفر خواهد ایستاد.
۳- بلغم:
ترکیب سوم قرمز صورتی یا قرمز کمرنگ است که پایین‌تر از دم (خون) خواهد ایستاد و بلغم نام دارد. وظیفه آن تسهیل کار مکانیکی و لغزش مفاصل روی هم تشکیل بافت عصبی و سلول های مغزی، آب میان بافتی و شبکه های لنفاوی است، همچنین ترشحات دستگاه تناسلی زن و مرد عمدتاً از ماده بلغم است.
۴- سودا:
ترکیب چهارم قرمز تیره و جگری رنگ است که سودا نام دارد و پایین ترین لایه و سنگین ترین خلط است.وظیفه طبیعی آن تحریک اشتها و تشکیل بافت استخوانی است.
طبع اخلاط
- صفرا طبیعت گرم و خشک دارد.
- سودا طبیعت سرد و خشک دارد.
- دم طبیعت گرم و تر دارد.
- بلغم طبیعت سرد و تر دارد.
این اخلاط چهارگانه با یکدیگر تعامل و تعادلی دارند که در مسیر گردش خون در جایگاه طبیعی خود به میزان تعریف شده و متعادل قرار گرفته و وظایف ذاتی خود را انجام می دهند.
اختلال در جایگاه اخلاط چهارگانه
مشکل درد و بیماری ها از آنجا باز می گردد که قرارگیری این اخلاط چهارگانه یعنی سودا، صفرا، بلغم و خون در جایگاه های خاص خود به هم می خورد و خلط وارد جایگاه دیگری می شود (خلط نابه‌جا) یا اینکه کمتر و بیشتر از حد لازم در مکانی حضور یابند یا اینکه کیفیت آنها ضایع شده و به اصطلاح خلط های فاسد و بد تشکیل شود.
در عالم خلقت علاوه بر انسان ها تمام جانداران و حتی موجودات بی‌جان (گیاهان، جامدات، نباتات و حیوانات) و حتی رنگ‌ها، تصویرها، فضاها، هواها و جغرافیایی سرزمین‌ها و… دارای طبع و مزاج خاص خود هستند که بحث جداگانه‌ای می‌طلبد.
هر ماده غذایی بسته به طبع و مزاج خود وقتی وارد بدن می‌شود، موجب تولید اخلاط چهارگانه می‌گردد. اما یک خلط را بیشتر تولید خواهد کرد. مثلاً کاهو طبع سرد و تر (بلغم‌زا) دارد و پس از مصرف آن خلط بلغم خون افزایش می‌یابد و به همین شکل برنج سرد و خشک (سودا زا) و انگور گرم و تر (خون‌ساز یا خون‌زا) است.
فهرست غذا ها از نظر طبع‌ها:
در اینجا فهرستی از غذاهای گرم و سرد و معتدل (نه گرم و نه سرد) را آورده‌ایم:
۱- اغذیه‌ی گرم
انگور، سیر، دارچین، پیاز، زنجبیل، گلاب، فلفل سیاه، نارگیل، گوشت گوسفند، تره، نخود، ریحان، عسل، ارده، خرما، شیره‌ی انگور، نان گندم، موز، زیتون، قهوه، گردو، فندق، پسته، زیره سیاه، بادام زمینی، زردچوبه، توت، شلغم، روغن حیوانی، سیاه دانه، انجیر، خربزه، کنجد، نمک، کاکائو، شکلات، نبات، نعناع، شکر سرخ، و سیب زمینی شیرین و…
۲- اغذیه‌ی سرد:
ماهی، آلو، مرغ، گلابی، شاه‌توت، عدس، توت‌فرنگی، اسفناج، چغندر، ماست، ذرت، خیار، باقلا، کاهو، گوشت گاو، هندوانه، گوشت گوساله، برنج، گوجه‌فرنگی، قارچ، شکر، کیوی، کاسنی، پنیر، بامیه، چای، کشک، زرشک، نان جو، آلبالو، انار، سرکه، ماءالشعیر، آبغوره، آبلیمو، سماق، روغن نباتی، سیب ترش و سیب زمینی، شیر، بادمجان (بادنجان)، کدو، مرکبات (گرم و خشک) کدو حلوایی، گیلاس (گرم و تر).
۳- اغذیه‌ی معتدل
آبگوشت، سیب ملس، بادام
هر کس بسته به طبع و مزاج خود باید غذای مناسب حال خود را انتخاب کند و بیشتر آن نوع از غذاها را مصرف کند. برای مثال فردی که طبع گرم صفراوی یا دموی دارد باید غذاهای خنک و سرد مانند آش انار، آش آلو، آب زرشک، خیار، مرکبات، ماست و… مصرف کنند تا گرمی و حرارت ذاتی او تعدیل شود و در سلامت کامل و تعادل جسمی و گوارشی به سر ببرد.
چنین فردی باید کمتر گرمی بخورد و هرگاه غذاهای گرم مصرف کرد، باید به همراه آن، اقلام سرد و خنک نیز بخورد در غیر اینصورت عوارض گرمی (جوش و خارش بدن، گرگرفتگی، بی‌قراری، کهیر، سوزش ادرار، سوزش سردل، آفت دهان و…) او را آزار خواهد داد.
برعکس فردی که طبع سرد بلغمی یا سودا بی دارد باید غذاهای گرم مصرف کند تا سردی ذاتی او تعدیل شود و در سلامت کامل و تعادل جسمی و گوارشی به سر ببرد. چنین فردی باید کمتر سردی بخورد و هرگاه غذاهای سرد مصرف کرد باید به همراه آن، اقلام گرم نیز بخورد در غیر این صورت عوارض سردی (بی حالی و ضعف و سستی بدن، نفخ معده، خواب آلودگی، استخوان درد و پف آلودگی صورت و…) آزار خواهد داد. به همین دلیل در طب سنتی هر غذا یک مصلح دارد که سردی یا گرمی غذا را به تعادل می‌رساند.
برای مثال مصلح برنج، زیره و مصلح نان، رازیانه و مصلح گوشت، پیاز و مصلح عدس، گلپر و مثل انار، گلاب و مصلح شیر، هل و گلاب و مصلح مرغ، زعفران و… برشمرده است. جمع‌بندی این بحث این خواهد بود که اولا ما باید مزاج و طبع خود را بشناسیم که حدود دویست علامت دارد و اگر خودمان این اطلاعات و تجربه را نداریم از پزشک کارشناس طب سنتی جویای این مهم باشیم که خودمان را به خودمان بشناسد و قطعا یکی از جنبه های بسیار مهم خودشناسی که مورد تاکید اسلام و ائمه معصومین، حکما، عرفا وفیلسوفان است. همین شناخت طبع و مزاج، غذا و حتی پوشاک و بسیاری ملزومات زندگی و شغلی و معیشتی خود را انتخاب کنیم.
