با پیشرفت علم پزشکی و آگاهی بیشتر انسان در مورد بهداشت روانی و جسمی، و نیز افزایش رفاه عمومی بشر در قرن حاضر، متوسط طول عمر انسان در تمام دنیا و از جمله کشور ما ایران به شکل چشمگیری افزایش یافته است. اما شواهد بسیاری وجود دارد که در بیشتر نقاط دنیا میزان خوشبختی انسان ها، متناسب با افزایش طول عمرشان، رشد پیدا نکرده است.
بر اساس یکی از نظریه های مطرح در حوزه ی جامعه شناسی و روان شناسی، انسان امروزی به نوعی احساس کسالت یا بی‌حوصلگی و نارضایتی و بی‌تفاوتی دچار شده، که یکی از راه های رهایی از آن، تفکر خلاق است.
تفکر خلاق چیست؟
خلاقیت یعنی توانایی آفریدن، به وجود آوردن، دیدن چیزها به شیوهای نو، انعطاف‌پذیر بودن و فراتر از اطلاعات گام برداشتن. بر اساس تعریفی دیگر، خلاقیت عبارت است از «توانایی فرد برای تولید ایده‌ها و نظريه‌ها، بینش‌ها با اشیای جدید، به گونه‌ای که اهل فن و نظر آن را اصیل و با ارزش بدانند تمام انسان ها کم و بیش از قدرت خلاقیت برخوردار هستند و هیچ کس نیست که به طور کامل از آن بی بهره باشد.
در دوران کودکی، اندیشهی انسان خلاق و باز است، ولی با کمال تأسف، هرقدر بزرگتر می شویم، خلاقیتمان کاهش می یابد؛ زیرا به افکار خلاقانه ی خود کمتر میدان می دهیم و تحت تأثیر بزرگسالان، روز به روز بیشتر بر اساس الگوهای رایج و تکراری عمل می کنیم.
سازمان بهداشت جهانی خلاقیت را یک مهارت می‌داند که هم به حل مسئله و هم به تصمیمگیری صحیح کمک می‌کند. با استفاده از این سبک تفکر است که می توانیم راه حلهای نو، متنوع و متفاوتی را در نظر بگیریم و سپس پیامدهای هر یک را بررسی کنیم تا در مرحله ی بعد، امکان بهترین تصمیمگیری را داشته باشیم.
هدف اصلی از کسب مهارت تفکر خلاق آن است که بتوانی برای مسائل یا مشکلاتی که پیش رویت قرار می گیرد، راه حل های متعدد و فراوانی به دست آوری. اگر فقط یکی دو راه حل داشته باشی و هیچ یک مؤثر نباشد، ممکن است فکر کنی که به بن‌بست رسیده‌ای (دیدگاه تونلی) و دچار ناامیدی و افسردگی شوی. این احساس درماندگی می‌تواند تو را از مسیر درست زندگی منحرف کند. هنگامی که راه حل ها زیاد باشد، می توانی از بین آن ها یکی را انتخاب و اجرا کنی، و اگر مؤثر و مفید نبود، سراغ راه حل بعدی بروی و همین طور ادامه دهی تا به نتیجه‌ی مورد نظرت برسی.
اجزای تفکرخلاق
1- سیال بودن ذهن
توانایی ارائه ی پاسخ های متعدد برای یک موقعیت را سیّالی می‌نامند. یکی از مراحل فرایند حل مسئله بارش فکری نام دارد که طی آن لازم است ذهن خود را کاملا باز نگه داری تا بدون هیچ محدودیتی راه حل های متعدد و گوناگون و حتی عجیب و غریب را پیدا کند.
در این جا هم منظور از سیّال بودن، همان توانایی تولید حداکثر پاسخ ها و نظرات است. اگر در برخورد با یک مشکل فقط یک راه حل پیش روی خود ببینی، نشان دهنده ی آن است که سیالیت ذهنی تو پایین است و در نتیجه امکان تفکر خلاق را نداری.
2- ابتکار
توجه به روابط ضعیف موجود بین پدیده ها، منجر به ابتکار می‌شود. شاید بتوان گفت که مبنای تمام خلاقیت ها و ابتکارات، یافتن ارتباط بین چیزها یا موضوعات مختلفی است که ممکن است در ظاهر هیچ ربطی به هم نداشته باشند. ابتکار یعنی بتوانی از منابع موجود، به محصولات با نتایج غیر معمول دست پیدا کنی. به این ترتیب، ایده هایی نو و غیر عادی به ذهنت می رسد که یکی از اجزای لازم برای تفکر خلاق است.
۳- تخیل
تخیل یعنی بتوانی بعضی تصاویر، اشیا، ایده ها، روابط و … را به ذهن آوری که قبلا آنها را دیده ای و وجود داشته اند و یا هرگز آن ها را ندیده‌ای و وجود نداشته‌اند هنگامی که شب‌ها به خواب می‌روی، در رؤیاها و یا حتی در کابوس هایت، ممکن است موجودات و اشیاء و مکان هایی را ببینی که قبلا هرگز آنها را ندیده‌ای.
این قدرت تخیل تو است که تمام این رؤیاها و کابوس ها را کارگردانی می کند. در بیداری هم می توان به کمک تخیل آثار ماندگاری خلق کرد. به قصه های شاهنامه‌ی فردوسی توجه کن و ببین که قدرت تخیل و تصویرپردازی ذهن خلاق این شاعر چگونه توانسته است موجوداتی مثل ضحاک ماردوش، اسفندیار رویین‌تن، اکوان دیو و … را خلق کند.
بیشتر بدانید: تقویت حافظه با ارده و حلوارده سنتی یزد
4- انعطاف پذیری
بسیاری از افراد بنا به عادت یاد گرفته اند که فقط از یک زاویه یا از یک جنبه به موضوعات مختلف نگاه کنند و به این ترتیب، هنگامی که با یک مشکل مواجه می شوند، راه حل های محدودی به ذهنشان می‌رسد.
گاهی استفاده از چنین روشی و رسیدن به راه حلی که بسیار شبیه راه حلهای تجربه شده‌ی قدیمی است، تو را به نتیجه می‌رساند و هیچ مشکلی برایت پیش نمی آید. ولی بدون تردید در مسیر زندگی خود با موقعیت هایی هم روبه رو خواهی شد که راه حل های قدیمی چاره‌ساز و مشکل‌گشا نیستند.
در چنین موقعیت هایی، اگر بتوانی انعطاف‌پذیر باشی و از زوایای مختلف به بررسی موقعیت و مشکل بپردازی و راه حل های گوناگونی را بیابی، شانس آن که به راه حل موثرتری دست پیدا کنی بیشتر خواهد شد.
ویژگی های یک فرد خلاق
به طور کلی ویژگی های یک فرد خلاق را می توان چنین برشمرد:
- کنجکاو است
- در جست و جوی حل مشکل است.
- مبارزه طلب است
- خوش بین است و دارای قدرت تخیل است
- مشکلات را به عنوان فرصت می بیند.
- دارای پشتکار و سخت کوش است.
- نقاط قوت را به خوبی تشخیص می دهد.
- قدرت آن را دارد که هر گاه لازم باشد، از داوری یا قضاوت دست بکشد.
راه های افزایش خلاقیت
همان طور که گفته شد، همه ی انسان ها خلاق به دنیا می‌آیند، اما هنگام رشد جسمی و عقلی و در فرایند اجتماعی شدن، برای بعضی افراد بستر رشد اخلاقیت فراهم می شود، در حالی که برای بعضی دیگر، به دلیل تأثیر عوامل سرکوب کننده (موانع خلاقیت)، چنین زمینه ای فراهم نمی آید. به خاطرداشته باش که خلاق بودن، هیچ ربط مستقیمی به میزان سواد، نژاد، توانایی مالی املیت، جنسیت و یا هوش ندارد؛ پس هر فردی می تواند با فراهم کردن زمینه‌های مناسب و تمرین، قدرت خلاقیت خود را افزایش دهد. برای رشد و شکوفایی خلاقیت خود، به موارد زیر عمل کن:
- نسبت به دنیای اطرافت توجه و دقت داشته باش.
- با نظرات و دیدگاه های مختلف آشنا شو و از تعصب پرهیز کن
- دید مثبتی به جهان داشته باش
- به دامن طبیعت برو تا آرامش خودت را بازیابی و گاهی نیز رویا‌پردازی کن.
- برای یادگیری، آمادگی واشتیاق نشان بده.
- در جلسات و کارگاه های مهارت آموزی شرکت کن.
- شرایط مطالعه ی بیشتر را برای خودت فراهم کن.
- با افراد خلاق معاشرت کن.
- جدول حل کن و سعی کن جواب معماها را پیدا کنی.
بیشتر بدانید: افزایش تمرکز و هوشیاری با کافه سوپریم حاوی قارچ گانودرما و جنسینگ
موانع خلاقیت
1- باورهای ذهنی اشتباه:
شاید شعرها یا ضرب المثل های مختلف و فراوانی را با این مضمون شنيده باشی که «تا بوده چنین بوده، تا هست چنین است.» وقتی فرد جامعه‌ای چنبن باورهای نادرستی داشته باشند، در ذهن آنها الگوهای نادرستی شکل می‌گیرد که باعث می‌شود همه چیز را به تقدیر و سرنوشت نسبت دهند و در نتیجه، نقش اراده و قدرتِ تغییر کم‌رنگ می‌شود. حاصل این طرز فکر آن است که افراد آن جامعه خلاقیت نداشته باشند و برای حل مشکلات خود راه های جدیدی را جست و جو نکنند.
2- موانع زیستی:
عده‌ای عقیده دارند که خلاقیت جنبه‌ی ارثی دارد و بنابراین هر کسی یا خلاق هست و یا نیست! در این که هر یک از ویژگی های انسان کم و بیش ژنتیکی یا ارثی است تردیدی وجود ندارد، ولی این ادعا که کسی بنا به زمینه های ژنتیکی نمی تواند خلاق باشد، بیشتر نوعی توجیه و بهانه است تا واقعیت. تحقیقات متعدد به وضوح نشان داده که مهارت تفکر خلاق، مانند هر مهارت دیگری، آموختنی است.
3- چاره را فقط در یک پاسخ دیدن:
اگر چنین تصور کنی که هر مشکلی فقط و فقط یک راه حل دارد، برای جست وجوی راه حل های دیگر هیچ تلاشی نمی کنی و راه های خلاقانه‌ی حل مشکل خود را نمی یابی.
4- ترس از شکست:
در بسیاری از مواردی که دست به اقدامی خلاقانه می‌زنی، باید جرات و جسارت اجرای یک ایده‌ی نو را داشته باشی. اگر در دلت ترس از شکست وجود داشته باشد، همین ترس مانعِ خلاقیت تو خواهد شد.
5- افکار منفی:
گاه ممکن است ندای درونیات به تو بگوید که تلاش کردن بی فایده است و مشکلی که داری هیچ راه‌حلی ندارد. این ندای درونی منفی می تواند سبب شود که تسلیمِ شرایط موجود بشوی و راه‌های خلاقانه‌ی حل مشکل خود را نیابی.
