هر انسانی فرآیند رشد معینی را طی می‌کند که تحت تاثیر دو عامل وراثت و محیط قرار دارد. این فرایند در دوران کودکی بسیار سریع و گاهی نا آرام است. کودکان در این مسیر مشکلاتی روبه‌رو می‌شوند که والدین آنها را نگران کرده و این تصور را برایشان به وجود می آورد که کودکشان دارای اختلال یا مشکل خاصی است؛ در حالی که این مشکل جزئی از رشد کودک بوده و معمولاً زودگذر است.
به همین دلیل کودک باید با تجربه‌های مختلفی آشنا شود. این تجربیات به او یاد می‌دهد که چطور با عواطف و محیط پیرامونش روبرو شود چگونه از پس مشکلات و موقعیت‌های دشوار برآید. البته اگر مشکلات دوران کودکی به درازا بکشد یا باعث بروز مشکلات دیگری شود، نگران کننده است.
اختلال یا مشکل رفتاری چیست؟
اختلالات رفتاری یا مشکلات رفتاری در مورد کودکانی به کار می رود که دارای رفتارهای غیرعادی هستند و مطابق سن شان عمل نمی کنند. کودکی دارای اختلالات رفتاری از گرفتاری هایش نسبت به همسالان و بزرگسالان نامناسب و ناپخته است. این گونه کودکان در ایجاد و حفظ روابط سالم اجتماعی بین خود و سایرین ناتوان هستند. بعضی از اختلالات رفتاری کودکان پس از مدتی تکرار و به عادت تبدیل می‌شوند که به آنها اختلالات عادی گفته میشود؛ مانند: مکیدن انگشت، جویدن ناخن، کوبیدن سر به جای سفت و…
علل اختلالات رفتاری
از آنجایی که هر رفتاری معلول علتی است بنابراین باید در ارزشیابی و قضاوت در مورد اینکه رفتاری اختلال است یا نه، به علت یا علل آن توجه کرد. اگر رفتار نامطلوبی بدون علت منطقی از کودکی بروز کند، اختلال است. برای مثال اگر به کودکی ظلم شود و پرخاش کند این پرخاشگری اختلال محسوب نمی شود.
جویدن ناخن
ناخن جویدن یکی از اختلالات رفتاری است که اغلب در کودکان و گاهی در بزرگسالان بروز می کند. مثل انگشت مکیدن به طور ناخودآگاه صورت می گیرد در واقع افراد مبتلا به این اختلال هنگام جویدن ناخن متوجه عمل خود نیستند. بعضی از افراد مبتلا به جویدن ناخن و بعضی دیگر به جویدن اطراف ناخن می‌پردازند و عده ای نیز هر دو عمل را انجام می دهند. بر اساس تحقیق وکسلر و بیلینگ، جویدن ناخن از ۵ سالگی شروع و در ۱۰ تا ۱۵ سالگی به اوج خود می رسد، اکثر مبتلایان به این اختلال را کودکان ۹ تا ۱۱ ساله تشکیل می دهند.
عوارض ناخن جویدن
ناخن‌ها علاوه بر زیبایی انگشتان به منزله یک وسیله مکانیکی نیز اعمال زیادی در بدن انجام می‌دهند. اما مهمترین وظیفه آن ها پوشاندن بافت نرم با انگشتان یعنی پولپ است. پولپ؛ گرفتن اشیا ریز و کار کردن با آنها را برای ما ممکن می سازد. جویدن ناخن علاوه بر صدمه رساندن به صفحه ناخن و تغییر شکل آنها قدرت انجام دادن بسیاری از کارهای ظریف را از انسان سلب می‌کند.
همچنین بزاق دهان نقش مخربی بر ناخن و بافت های اطراف آن داشته و رطوبت ناشی از آن مکان مناسبی را برای رشد باکتری‌ها و قارچ‌ها فراهم می‌آورد. از طرف دیگر به علت جمع شدن میکروب ها در زیر ناخن مقداری از آنها هنگام جویدن ناخن بریده میشود این امر ممکن است به ناراحتی‌های جسمانی از قبیل دل درد تهوع داشتن انگل و… منجر شود.
علل ناخن جویدن:
بعضی از روانشناسان ناخن جویدن را ناشی از دلواپسی، اضطراب یا ترس از امتحان و تنبیه می دانند. اما با این وجود این عادت در بسیاری از کودکان سالم که نشانی از این علائم را ندارند نیز دیده میشود. وکسلر با تحقیق روی تعدادی از کودکان مبتلا به این اختلال رفتاری سه علت را برای آن بیان کرده است که عبارتند از:
۱- عصبانیت بیش از حد که ناشی از فشار روحی و اضطراب است.
۲- دلواپسی و تضاد های فکری، مخصوصاً زمانی که کودک در موقعیت های حساس ترس آور، بلاتکلیفی و حالات هیجانی دیگر قرار می‌گیرد.
۳- تقلید از دیگران که به صورت عادت در آمده است.
روانشناسان علاوه بر علت های فوق عوامل دیگری را برای این اختلال رفتاری ذکر کرده‌اند مثال عده‌ای آن را واکنشی برای تخلیه هیجانات و تمایلات ناخودآگاه فرد می‌دانند و عده‌ای دیگر معتقدند چنانچه والدین با توسل به زور و دیگر روش های غلط، کودک خود را مجبور به ترک انگشت مکیدن کنند، ممکن است به ناخن جویدن رو آورد.
مهمترین علت های ناخن جویدن به شرح زیر است:
۱- فشار روحی و اضطراب
مهمترین عامل موثر در ناخن جویدن را اضطراب و فشارهای روحی می‌دانند و معتقدند این عادت روشی برای تسکین ناراحتی ها و عصبانیت‌هایی است که از یک موقعیت اضطراب و فشار آوردن به وجود می آید زیرا دیده شده افرادی که ناخن خود را می‌جوند از افراد عادی مشوش‌تر هستند.
تام عقیده دارد:««کودکانی که انگشتان خود را می‌مکند اکثر آرام و بی خیال هستند ولی آنهایی که ناخن های خود را می جوند، بی‌قرار، مضطرب و دارای انرژی زیاد اند به طوری که حتی در خواب نیز آرامش ندارند.»
این افراد مضطرب و عصبی در موقع صحبت کردن یا انتظار کشیدن با انگشتان خود یا وسیله‌ای دیگر بازی می‌کنند یا پاهای خود را در حال نشسته پی‌درپی تکان می‌دهند.
۲- ترس
ناخن جویدن می تواند نشانه ترس و دلهره شخص مبتلا باشد برای مثال کودکانی که شاهد درگیری والدین خود هستند یا هنگام امتحان مدرسه یا درس پرسیدن معلم و یا هنگام دیدن فیلم خیلی ترسناک دچار ترس و دلهره می شود و برای تسکین خود ناخودآگاه شروع به جویدن ناخن می کنند.
همچنین این عمل در کودکانی که والدینشان ناآگاهانه و به بهانه های مختلف در آنها ایجاد ترس می‌کنند زیاد دیده می شود برای مثال وقتی والدین به کودک خود می گویند اگر گریه یا اذیت کنی می‌گویم لولو تو را بخورد یا ترساندن از دکتر و آمپول از شیوه‌های غلطی است که آنها برای ساکت کردن کودکان اعمال می‌کند. باید بدانید که این شیوه های غلط می تواند سبب اختلالات زیادی ازجمله ناخن جویدن شود.
۳- تقلید
چنانچه یک یا هر دو والدین کودکی، عادت به ناخن جویدن داشته باشند احتمال آنکه کودک آنها نیز به این عادت مبتلا شود بیشتر از کودکانی است که والدین آنها دچار این اختلال نیستند، زیرا در بعضی موارد، کودک ناخن جویدن را از والدین می آموزد چون می بیند والدینش به هنگام ناراحتی این عمل را انجام می دهند. از این رو یاد می‌گیرد برای رفع ناراحتی خود به این عمل بپردازد.
اکثر والدین اظهار می‌کنند: «نمی‌دانم کودکان این عادت را از کجا یاد گرفته است؟» بعضی از کودکان نیز این عمل را دوستان خود تقلید می کنند زیرا نفوذ دوستان روی کودکان بسیار زیاد است و کودک برای همنوایی با آنها به این عمل می‌پردازد که پس از مدتی به صورت عادت در می آید.
۴- هیجان پذیری بیش از حد
عده ای ناخن جویدن در واکنشی برای تخلیه هیجانات و تمایلات ناخودآگاه فرد برای خود آزاری می دانند و معتقدند این عمل به خاطر احساس گناهی است که در فرد به وجود آمده و منجر به خود تنبیهی و خود آزاری او میشود. احتمالاً این عادت در افرادی که هیجان پذیرتر از دیگران هستند بیشتر دیده می شود.
واکنش والدین در مقابل ناخن جویدن کودک
اکثر والدین از عمل ناخن جویدن کودکان خود بسیار نگران و ناراحت هستند. بعضی از مادران می‌گویند:«من آرزو دارم برای یکبار هم که شده ناخن‌های کودکم را بگیرم ولی هنوز موفق به این کار نشده و ناخن هایش را می جود و می خورد» موارد مختلفی مانند سرزنش، تهدید، تنبیه، بستن یا مالیدن مواد تلخ و بدمزه به انگشتانی که ناخن هایش جویده میشود، متوسل می‌شوند تا کودک این عادت را ترک کند.
اما متوجه می‌شوند این اعمال نه تنها باعث ترک عادت نشده بلکه او بیشتر به این عمل پرداخته و احتمالاً دچار اختلالات دیگری نیز شده است. والدین باید بدانند جویدن ناخن ناخودآگاه و تحت فشار عصبی یا بر حسب عادت صورت می‌گیرد. به همین جهت باید با توجه به علل ناخن جویدن، به رفع و درمان آن پرداخت.
والدین برای کمک به کودک چه کارهایی باید انجام دهند؟
اگر کودک شما به ناخن جویدن عادت کرده باشد نباید یکباره بخواهید که این عادت را ترک کنند زیرا وقتی انسان به کاری یا چیزی عادت کرد و ترک کردنش مستلزم آن است که:
- شخصی تمایل به ترک آن داشته باشد زیرا تا زمانی که این تمایل در فرد وجود نداشته باشد امکان ندارد بتواند آن را ترک کند.
- در ترک این عادت باید صبر و حوصله به خرج داد زیرا وقتی کسی به کاری عادت کرد ترک آن در زمان اندک میسر نخواهد بود.
باید در کودکان آمادگی ترک این عادت را به وجود آورد. برای این کار باید کودک را با خوشرویی از عملش آگاه نموده درباره ناخن جویدن به کودک صحبت کرد و او را مورد حمایت قرار داد؛ توجه بیشتری به او نمود و وقت بیشتری با او صرف کرد. این کارها به کودک اعتماد به نفس می‌دهد تا بتواند اقدام به ترک ناخن جویدن کرده و در این راه پیروز شود. به او اطمینان دهید که در ترک آن کمک خواهد کرد برای مثال به او بگویید: «می‌دانم که تو عادت داری در بعضی از مواقع ناخن خود را به جوی ولی آیا فکر می کنی که من بتوانم به تو کمک کنم؟» - اضطراب و وسواس خود غلبه کنند زیرا وجود اضطراب مانع خواهد بود که والدین بتوانند به صورت منطقی به کودک خود کمک نمایند.
- باید به کودک و حالات او توجه کرد نه به عمل ناخن جویدن او چرا که تجربه نشان داده است که توجه و اقدام شدید که مستقیماً متوجه ناخن جویدن کودک شود بی فایده است.
- باید در پی کشف علت ها و رفع آنها بود ناخن جویدن در بچه‌های بزرگتر از دو سال ممکن است نشان دهنده برآورده نشدن نیازهای واقعی کودک یا اضطراب در او باشد زیرا وقتی کودک به عللی مضطر باشد یا نیازهای واقعی او برآورده نشده باشد با پناه بردن به انگشت مکیدن خود را تسکین می دهد.
- برای اوقات بیکاری کودکان برنامه ریزی کنید تا فرصتی برای ناخن جویدن نداشته باشند. با برنامه ریزی برای اوقات فراغت میتوان کودک را با فعالیت هایی مانند نقاشی کشیدن و آموختن موسیقی مشغول کرد تا کودک نه فرصت ناخن جویدن را داشته باشد و نه فکر آن را بکند.
- چنانچه کودک در راه ترک عادت خود به موفقیت‌هایی هر چند اندک دست یافت و بلافاصله با جمله خوشایند یا دادن هدیه او را تشویق کنید برای مثال به او بگویید: «آفرین امروز خیلی کم ناخن خود را جویدی»
- به جای پرداختن به عمل شخص باید به خود او توجه کرد به عبارت دیگر درمان اساسی با شناخت علل آن امکان پذیر است.
- هیجان پذیری فرد را با ایجاد بهداشت روانی در زندگی او کاهش دهید یعنی مسائلی را که باعث هیجان پذیری او می شود شناخته و درصدد کاهش یا رفع آنها اقدام نمایید.
- در افراد بزرگسال سعی کنید ریشه ناراحتی را پیدا کنید، شاید مسائلی مانند احساس حقارت، خجالت، ترس و کمبود شجاعت سبب این عمل شده باشد.
والدین چه کارهایی را نباید انجام دهند؟
- سرزنش تحقیر تهدید و تنبیه کودک هیچ اثر درمانی نخواهد داشت بلکه این عادت را تشدید کرده و باعث اختلالات دیگری نیز میشود.
- گفتن جملاتی از قبیل:«اگر بار دیگر این عمل را انجام بدهید دیگر دوست نداریم» یا «حالا تو دیگر بزرگ شده و نباید این کار را بکنی» نه تنها باعث ترک این عادت نمی شود بلکه موجب می شود که کودک احساس بی‌کفایتی کرده و به منظور تحمل این فشار روحی بیشتر به این عمل روی آورد.
- برای ترک این عادت بچه ها را گول نزنید و از دادن اژدهای طلایی به کودک که قادر به انجام آن نیستید خودداری کنید زیرا این اعمال نه تنها چاره کار نیست بلکه حالت رشوه دادن به او را به وجود می آورد به علاوه از نفوذ کلامتان نیز می کاهد.
- پاشیدن فلفل یا مالیدن مواد طرح مانند خردل و رنگ کردن انگشت هیچ کاربردی ندارد.
- در کودک به خاطر جویدن ناخن ایجاد ترس نکنید زیرا این عمل در کودک اضطراب و احساس گناه به وجود می‌آورد و باعث تشدید جویدن ناخن می شود.
- فراموشی کوتاه کردن ناخن‌ها: ناخن های کوتاه شده لزوم کمتری دارند که جوید شود سعی کنید که هر چند روز یکبار ناخن هایش را بگیرید و سوهان بزنید که حتی نتواند تکه‌های کوچک ناخن را به دندان بگیرد.
(منبع: کودک امروز (شناخت و تربیت) نوشته دکتر سید اکبر حسینی)
