تنبیه بدنی و تنبیه غیربدنی

تنبیه در لغتنامه دهخدا به معنی های مختلفی آمده است از جمله به معنی بیدار کردن، واقف کردن بر چیزی، بیداری از خواب.
روانشناسان کودک بر این باورند، تنبیه آخرین روش تربیتی است. آنها معتقدند تنبیه بدنی علاوه بر صدمات جسمی، اثرات جبران ناپذیری بر روان کودک گذاشته و روی زندگی آینده، خانواده و جامعه نمود پیدا می‌کند.

به همین دلیل تنبیه غیر بدنی می‌تواند اثر اخلاقی و تربیتی بیشتر و بهتری داشته باشد. در این مقاله نکاتی درباره تنبیه بدنی و تنبیه غیر بدنی را به اختصار توضیح می دهیم.

انواع تنبیه غیر بدنی

1- آگاهی همراه با کنایه و اشاره مبهم (تذکر غیر مستقیم)

برای اینکه بین مربی و تربیت شوند حجابی باشد، مربی باید در مرحله اول خلاف و اشتباه تربیت شوند را همراه با کنایه و اشاره گوشزد کند. زیرا سریه گوی و آشکار گوی در بسیاری از موارد تنها نتیجه تربیتی نداشته بلکه فرد را نسبت به عمل خلاف بی‌باک‌تر و جسورتر کرده است.

2- تغافل

تغافل عبارت از این است که آدمی چیزی را بداند و از آن آگاه باشد ولی با اراده و عمد، خود را غافل نشان بدهد؛ یعنی طوری وانمود کند که از آن بی اطلاع است.
برای مثال کودک خلافی را مرتکب شده است و والدین آن را می‌دانند ولی به روی کودک نمی آورند، این عمل اگر به جا و در مورد صحیح انجام پذیرد از نظر اخلاقی بسیار پسندیده و قابل تحسین است و در پاره‌ای از موارد می‌تواند ثمرات عالی و نتایج مهم به بار آورد.

گاهی عیوب دیگران را نادیده گرفتن و خویشتن را در لغزش‌های این و آن، بی اطلاع نشان دادن، در اصلاح اخلاق و اعمالشان موثرتر از اظهار کردن و به رو آوردن است.

تقابل والدین و مربیان اگر به جا و در مورد صحیح باشد، نتیجه مثبت میدهد ولی اگر نابجا باشد و در غیر مورد بحث واقع شود نه تنها اثر مفید ندارد بلکه در بعضی از مواقع مضر و زیان بخش خواهد بود.

3- تذکر و نصیحت

در صورتی که کودک خطا می کند والدین با دادن پند و نصیحت به او تذکر دهند و تذکر هم باید با سن فرد متناسب باشد. اصولاً یک جوان از نظر احساس و پذیرش با یک آدم پیر و یک کودک فرق می‌کنند اساسا از نظر پذیرش تجربی و میزان حساسیت، انعطاف و تجربه انسان‌ها با یکدیگر خیلی تفاوت دارند.

4- آگاه کردن به طور روشن (تذکر مستقیم)

والدین وقتی دیدند تربیت شونده از عمل ناپسند خود هنوز آگاه نشده و همه راه های فرعی و غیرمستقیم را رفته‌اند و نتیجه مثبت حاصل نشد؛ در این مرحله، به طور روشن و بدون ابهام خطا و اشتباه تربیت شونده را مطرح می‌کنند.
باید دقت داشته باشید این کار باید در خلوت و تنهایی، به طور کاملاً روشن و از روی دوستی همراه با نصیحت و خیرخواهی باشد. هرگز فرزند خود را در مقابل دوستان، سایر فرزندان و از روی بغض و کینه نصیحت نکنید.

بیشتر بخوانید: عرق کاسنی ممتاز سرشار از ویتامین C

5- ملامت و سرزنش

به هنگامی که مربی تذکری به کودک داده و او آن را مورد تایید و عمل قرار نداده و مجدداً مرتکب آن شده است باید مورد سرزنش و ملامت قرار گیرد، و این ملامت به حقیقت تذکر مجدد به کودک است تا دریابد که عمل او ناصواب بوده و دیگر آن را تکرار نکند.

6- چهره درهم کردن و محروم کردن

مربی باید چهره را در هم کشد خط های پیشانی را به هم نزدیک کند و به تربیت شوند بفهماند که از کار ناپسند او ناراحت است اما ناراحتی را به زبان نیاورد که ممکن است در بعضی موارد با عکس‌العمل نامناسب تربیت شونده روبرو شود.

حضرت امیرالمومنین امام علی علیه السلام (منبع: بحارالانوار جلد ۲۳ صفحه ۱۱۴):

«نکیر الجواب من نکیر الخطاب» بد جواب شنیدن از بدخطاب کردن برمی‌خیزد. 

7- قهر کردن

در لغت به معنای چیر شدن و غلبه کردن است. در بعضی از سیستم های تربیتی از جمله تربیت اسلامی، می‌توان از غرب به عنوان عامل جهت دهنده و بازدارنده از اعمال ناپسند استفاده کرد. باید توجه داشت که این شیوه در بازداشتن از اعمال ناروا خود سودمند است در صورتی که از روی اصول و قواعد صحیح انجام گیرد.
قهر کردن نباید از روی ستیز باشد، بلکه صرفاً قهر یک وسیله تربیتی است که هدف مربی را برآورده و شاید با قهر کردن تربیت شونده از عمل غلط خود دست بردارد توصیه شده است که قهر کردن طولانی نباشد.

نکات قهر کردن

نکاتی که در قهر کردن باید به آن توجه کرد:

1. مدت قهر طولانی نباشد.
2. علت آن برای کودک مشخص باشد تا به عنوان یک عامل بازدارنده بتوان از آن بهره جست.
3. قهر کردن زمینه جدایی کودک از دیگران به وجود نیاید.
4. اگر کودک متوجه عمل غلط خود شد و عذرخواهی کرد باید عضو را پذیرفت. حتی می توان در صورت امکان با هدیه محبت او را جلب کرد.
5. در قهر کردن با کودک باید زمینه آشتی را فراهم کرد.
6. زمینه آشتی را خود مربی یا والدین باید فراهم کنند.
7. اگر کودک از عمل بد خود پشیمان نشد مربی یا والدین باید زمینه هایی را فراهم کنند که وی از عمل بد خود پشیمان شود.

بیشتر بخوانید:  محاسن و معایب تشویق کودکان

نکات مهم در کیفیت تنبیه بدنی

اگر تمام روش های ممکن و متناسب در موقعیت های گوناگون برای تغییر و اصلاح رفتار کودک به کار گرفته شد و نتیجه مطلوب از آن به دست نیامد، در آن صورت می‌توان از روش تنبیه استفاده کرد.

1. استفاده از تنبیه در موارد صورت می‌گیرد که تربیت‌کودک بر آن متوقف و یا به مصلحت او باشد.
2. در تنبیه کودک باید مواظب بود که به جاهای حساس بدن مثل سر و صورت ضربه نخورد.
3. در تنبیه بدنی، باید قوت، سن و شخصیت کودک را نیز در نظر گرفت.
4. اگر کودک بیش از تنبیه بدنی رفتار نامطلوب را ترک کرد و اصلاح شد نباید او را تنبیه کرد زیرا هدف از تنبیه و تأدیب اصلاح کودک است که حاصل شده است همچنین اگر پس از تنبیه هدف محقق شد دیگر نباید تنبیه تداوم داشته باشد.
5. تنبیه نباید برای انتقامجویی انجام شود بلکه باید برای اصلاح رفتار کودک صورت پذیرد.
6. تمرین باید به صورتی باشد که کودک والدین خود را دشمن خود پندارد یا تصور کند مورد بی‌مهری قرار گرفته است.
7. پس از تنبیه باید اشتباه کودک را فراموش کرد و دیگر درباره آن بحث نکرد.
8. اگر قرار است کودک سرزنش شود نباید با کودکان دیگر مقایسه گردد و نباید دیگری را به رخ او کشید. نه تنها با این روش نمی‌توان او را اصلاح کرد بلکه حسادت در پرورش خواهد یافت.
9. در تنبیه باید شرایط گوناگون رشد کودک از ابعاد جسمانی عاطفی روانی و عقلانی را مراعات کرد چون واکنش کودکان در برابر تنبیه از جهات رشد یکسان نیست مثلاً کودکان باهوش اگر تنبیه شوند بیش از افراد کم هوش آسیب می بینند.
10. آثار تنبیه مثل تشویق قابل پیش بینی نیست که پاداش می‌گوید آنچه را که انجام داده اید تکرار کند در حالیکه تنبیه می‌گوید از آن عمل دست بکش و آن را انجام نداده اما نمی گوید که به جای آن چه کاری را بکن.
11. ممکن است برخی از کودکان برای جلب نظر دوستان خود از تنبیه احساس لذت نشان دهند. تنبیه این قبیل کودکان به دلیل احساس قهرمان شدن در حضور دیگران اثرات معکوس به جا می گذارد.
12. تنبیه باید شرافتمندانه و مبتنی بر ضوابط عدالت و حق باشد نه مبتنی بر انتقام‌جویی و عقده تکانی.

سخن پایانی

باتوجه به مباحثی که در این مقاله عنوان شد می‌توان نتیجه گرفت که روش تنبیه و تعدی به کودکان روش تربیتی اولین نیست تا در تمام حالات و موقعیت ها بتوان از آن استفاده کرد و نتیجه مطلوب از آن گرفت بلکه تنبیه یک روش تربیتی ثانوی است.
یعنی اگر تمام روش‌های مناسب مثل گذشت، اکرام، رفق، محبت و تشویق را در موقعیت های گوناگون برای تغییر و اصلاح رفتار کودک به کار گرفتیم. ولی نتیجه مطلوب از آن به دست نیامد در آن صورت می‌توان از روش تنبیه در موارد خاص استفاده کرد.

این حقیقت را می‌توان هم از آثار و افکار روانشناسان و مربیان تعلیم و تربیت استفاده کرد و هم از روایات اسلامی به دست‌آورد. مهمتر اینکه می توان استنباط کرد که تنبیه به عنوان آخرین راه درمان و اصلاح رفتار تلقی شده و هدف از تنبیه در واقع اصلاح رفتار و تربیت کودک است.

بنابراین به کارگیری و استفاده از این روش باید به گونه‌ای باشد که اصلاح کننده و مؤثر در تربیت کودک باشد یا دست کم عامل بازدارنده باشد اگر چنین نتیجه ای از آن حاصل نمی شود نباید مورد استفاده قرار گیرد.