طبیعت انسان‌ها به گونه‌ای است که وقتی در انجام امور مورد تشویق قرار می‌گیرند، معمولا درصدد بر می‌آیند تا آن امور را بهتر انجام دهند، بدون تردید تشویق و ترغیب از مهم‌ترین ارکان روان شناسی تربیتی و عاملی مؤثر در تحریک انگیزش‌های پیشرفت و عملکرد فرد در فرآیند یادگیری و تقویت رفتارهای مطلوب است. همه انسان‌ها حتی بزرگسالان تا آخر عمر نیاز به تشویق دارند.
تشویق موجب رغبت و دلگرمی و نشاط و تحرک می‌شود و انسان را به جدیت وادار می‌کند از نظر روان‌شناسان، تنبیه و تشویق دو روش تربیتی است که برای رعایت مقررات و حفظ انضباط، باید در آموزشگاه‌ها و محیطهای تربیتی به کار گرفته شود. این دو روش باید به طرز صحیح و بجا به کار روند تا موجب آرامش خاطر و تعادل گردند.)
اهمیت تشویق در کودکان
تشویق نوعی تأیید فرد است که فرد تدریجا نسبت به‌آن عمل راغب می گردد و باعث تکرار آن عمل در فرد می گردد. و خلاء ناشی و تشویق در کودکان باعث می‌گردد که فرد تدریجا نسبت به آن عمل بی‌تفاوت شود و از انجام دوباره آن منصرف گردد.
عامل تشویق در تربیت کودکان عامل اساسی تربیت نیست، بلکه دارای نقش کمکی و ابزاری برای آن است. تشویق را می‌توان به عنوان استارت ماشین وجود آدمی تشبیه کرد که کارش به راه انداختن کودک و تحریک و تأیید او برای انجام یک برنامه و ادامه آن است. وقتی مربی کودکی را تشویق می‌کند، یعنی شوقی را در درون او به‌وجود می‌آورد تا او رفتار موردنظر را تکرار کند و از انجام آن خرسند باشد.
اثربخشی تشویق در کودکان
اگر تشویق به گونه‌ای درست و اندیشیده، و نیز به موقع و متناسب با عمل کودک صورت گیرد. عاملی مؤثر برای سازندگی و جهت‌دهی او خواهد بود. تشويق والدین کودک، کشش و شوق در کودک ایجاد می کند که به ادامه حرکت خود در جهتی که می خواهیم، بردارد.
همچنین تشویق عاملی است برای استحکام بخشیدن رفتار و محرکی است نیرومند و دلپذیر برای کار و فعالیت کودک، از قدرت نفوذ تشویق می توان برای جهت دهی اعمال و کردار کودک استفاده کرد که برای رشد اخلاقی، اجتماعی ، در کودکان بسیار مؤثر است. ریشه های روانی تشویق در بین کودکان به‌سرشت و فطرت انسان مربوط می شود.
تشویق در کودکان امید و اعتماد ایجاد می کند. و این امید خود، سببی برای پیدایش خلاقیت هاست، انرژی اضافی در او به‌وجود می آورد که آن نیز خود عاملی برای بسیاری از موفقیت هاست.
صورت های تشویقی
تشویق به سن و درک کودک و نوع عمل او بستگی دارد. طبیعی است که کودک خردسال، معنی دوستی اولیاء و تشویق آنها را به خوبی می‌داند. برای کودک سه ساله یک شکلات ممکن است به اندازه یک هدیه قابل توجه که به فرد بزرگسال تقدیم می‌کنیم، ارزش داشته باشد.
تشویق گاه به صورت دلجویی است. گاه یک عبارت محبت‌آمیز، برخی اوقات یک نگاه توأم با لبخند و نشاط، زمانی وعده تعریف یک قصه و گاهی دادن یک بسته کوچک مداد رنگی، شیرینی، کتاب، لباس، اسباب بازی، دفترچه، توپ، قلم، مدال، و امثال آن.
اولیاء باید با توجه به سن و سطح درک بچه و اوضاع و شرایط خاص زندگی و ارزش و اهمیت کار او، نوع تشویق و میزان آن را انتخاب نمایند، کودک در سال های اولیه زندگی بیش از هر چیز به جلب نظر والدين اظهار محبت و بوسه ها و خنده ها و نوازش ها و پرستاری های آنان نیاز دارد و وقتی بزرگتر شد به آفرین گفتن، شکلات و شیرینی و اسباب بازی و گردش با مهمانی رفتن، و شنیدن داستان بیشتر علاقه دارد. بهتر است با توجه به علایق کودک و سن وی، تشویق ها نیز از همان نوع علایق وی باشد.
محاسن تشويق
- تشویق بر خلاف تنبیه که از عوامل بازدارنده است، عاملی ترغیب کننده می‌باشد که به انسان نیرو می‌دهد. شخصی که تشویق می‌شود از کار و زحمت خود احساس رضایت می‌کند و همین رضایت خاطر است که جلو خستگی و بی میلی او را می‌گیرد.
- تحسین کودک موجب می شود که اعتماد به نفس در وجودش پدید آید، استعدادهای نهفته اش شکوفا شوند و قوای درونی اش به فعلیت برسند.
- تشویق، شخصیت فرد را احياء می کند، او را از یأس و بدبینی نجات می دهد و به زندگی دلگرم می کند و گاهی یک تحسین ساده، مسیر زندگی فرد دگرگون می سازد.
- وقتی کودک تحسین شود، احساس ارزشمندی می کند.
- تشویق پاسخی است به نیاز طبیعی و روانی کودک
- وقتی کودک را مورد تشویق قرار دهیم فرصتی فراهم می شود تا کودک به ظرفیت و ارزشمندی‌های خود پی‌ببرد و در نتیجه تصویر مثبت و ارزنده‌ای از خود در ذهنش ایجاد شود که بعدها شکل دهنده حرمت نفس او خواهد بود.
- جبران کمبودها و حقارت های عاطفی و اجتماعی
- تصحیح و تکمیل رفتارهای آموزشی و اخلاقی.
- تغییر دهنده و جهت‌دهنده رفتار و سیر زندگی کودک.
- دریافت بازخورد مناسب در برابر رفتار پسندیده.
متأسفانه بعضی از والدین و مربیان برای دستیابی به اهداف خود و تقویت هر چه سریع‌تر رفتارهای موردنظر خود، سعی می‌کنند به هر طریق ممکن، رفتار کودک را مطابق خواسته‌ها، دستورها و مقررات خود درآورند، بدون اینکه متوجه اثر تخریبی این روش های شتاب زده و صوری در ساختار شخصیتی کودک باشند.
این روش های سطحی، ظاهر‌پسند، دیگر انگیخته و تصنعی می تواند سبب آسیب های جبران ناپذیری در روند تعادل جویی طبیعی کودکان شود.
امير المؤمنین امام علی علیه السلام:
«چه بسا افرادی که به سبب تعریف و تمجید مغرور می شوند؛ در مدح کسی زیاده روی و مبالغه مکن.»
معایب تشویق بی‌جا و بیش از حد
- وابستگی کودک به عوامل کنترل بیرون از خود.
- کندشدن محرک های درونی (از بین رفتن رغبت های خود به خودی درجایگزینی رغبت های تصنعی)
- تشویق بدون دقت ممکن است به صورت رشوه درآید و اعمال کودک به پاداش وابسته شود و پر توقع و طلب‌کار پرورش یابد و در همه جا انتظار پاداش عملی یا معنوی داشته باشد، از همه کس طلب‌کار شود خودش احساس مسؤولیت نکند. گاهی حتی در برابر انجام وظایف قانونی یا اجتماعی یا شرعی خود نیز توقع پاداش خواهد داشت.
- تشویق و تحسین بیش از حد، کودک را به غرور و خودبینی مبتلا می‌‌‌‌سازد.
- نتایج اخیر نشان داده است که اگر رفتار کودک و رشد او از طريق عوامل تشویق بیرونی مانند جایزه، کارت صدآفرین، تحسین‌های لفظی مکرر و سایر عوامل بیرونی شرطی کنیم، آزادی و رشد طبیعی را از او سلب و رفتار او را با ضوابط و معیارهای از پیش تعیین شده قالب سازی کرده ایم.
- تشویق بیش از حد دراز مدت مانع پیشرفت خود به خودی کودک می شود.
- تکیه بر تشویق بیرونی بدون همسویی با تقویت های درونی کودک، مانع تحول طبیعی او می شود.
نکاتی که در تشویق باید رعایت گردد
- علت تشویق بایستی مشخص باشد تا کودک بفهمد که به چه سبی مورد تشویق قرار گرفته است.
- نفس عملکرد کودک باید مورد تشویق قرار گیرد (مستقیما به رفتار کودک مربوط باشد) نه شخصیت او.
- تشویق باید به تقویت درونی کودک همسو باشد (اول تقویت درونی و بعد تشویق)
- تشویق باید گاه‌به‌گاه و در برابر کارهای ممتاز باشد، نه به صورت دایم و برای هر کار، زیرا اگر چنین شد ارزش و تأثیر تربیتی خود را از دست خواهد داد.
- وقتی کودک را تشویق و تحسین می کنیم نباید او را با بچه دیگری مقایسه کنیم. مثلا صحیح نیست که پدری به فرزندش بگوید آفرین بر تو که خوب درس می خوانی و مانند حسن تنبل نیست، زیرا در این صورت، کودک دیگر، تحقیر می شود. از سوی دیگر این عمل مضر است و بدآموزی دارد.
- تشویق در بین همسالان و دوستان مؤثرتر از تشویق به تنهایی است.
- تشویق باید با سن کودک، نیازهای او و شرایط و موقعیت مکانی، شخصیتی ، روانی و تناسب داشته باشد.
- تشویق باید با کار کودک متناسب باشد. صلاح نیست که در برابر یک کار کوچک و کم اهمیت تشویق های بزرگی انجام بگیرد. پاداش های بزرگ را باید برای کارهای بزرگتر قرار داد، بهتر است پاداش همگام با موقعیت های تدریجی کودک بزرگ شود.
- باید پاداش ها و تشویق ها، در برابر فعالیت ها و جدیت‌های کودک انجام بگیرد، نه در برابر موهبت‌های ذاتی او. یک کودک کم هوش که در اثر جدیت و تلاش، رفته‌رفته به موقعیت‌هایی نائل می گردد و نمره پنج او به هشت ترقی می کند نیز قابل ستایش و تشویق است. تشویق باید طبیعی، واقعی و به دور از فریب و ریا باشد.
- تشویق باید بلافاصله اعمال گردد (به خصوص برای سنین پایین).
(منبع: برگرفته از کتاب کوک امروز«شناخت و تربیت» نوشته دکتر سید اکبر حسینی.)
تیم تحریریه مجله اینترنتی باروشاپ:
بیاییم با تشویق به موقع و بر اساس سن و علایق کودکان خود اعتماد به نفس آنها را بالا برده و به آنها کمک کنیم تا براساس استعدادهای خود، جهت و مسیر زندگی خود را درست انتخاب کنند؛ تا همواره شاهد شکوفایی و موفقیت آنها باشیم.
